1 Vida
Platón, de verdadeiro nome Aristocles, naceu no ano 428-427 a.n.e. en Atenas, e era de ascendencia aristocrática. Tivo como primeiro mestre a Crátilo, a través del coñece a filosofía de Heráclito. A idade de 20 anos contacta con Sócrates e non o abandonará até a súa morte, este feito vai deixar unha profunda pegada en Platón e na súa obra. A partir deste momento e despois dun período de retirada en Megara, vai facer varias viaxes: Exipto, Cirene, Megara, Tarento (onde toma contacto cos pitagóricos). De aquí pasa a Siracusa (Sicilia), onde coñece a Dión, cuñado do rei Dionisos I, quen empeza a compartir os seus ideais políticos. Volve a Atenas e no 387 a.n.e. funda unha escola chamada a Academia, alí permanece ensinando e dirixíndoa uns vinte anos. A morte de Dionisos I sucédelle o seu fillo Dionisos II, sobre quen tiña moita influencia Dión, Platón volve a Siracusa (Sicilia) co fin de edúcalo e convertelo en filósofo para que chegue a ser bo gobernante; pero Dionisos negouse a levar unha vida austera adicada ao estudio e a reflexión. Pasados dous anos, nos que Platón foi practicamente o seu prisioneiro, regresa de novo a Atenas sen obter bos resultados. A partir de aquí, empézalle a ver moitas dificultades de realización á súa teoría política, o que non lle vai impedir unha terceira viaxe a Sicilia; cun novo fracaso volve a Atenas, onde permanece até o seu falecemento no 347 a.n.e.
Platón, con vencellos familiares aristocráticos, estará moi condicionado pola súa formación con Sócrates. Parente de Cármides e Critias participantes no réxime dos 30 tiranos, verase obrigado a exiliarse en Megara. As súas viaxes a Siracusa, e a amistade con Dión serán fundamentais para comprender a súa concepción da relación entre saber e poder, filosofía e política.
Platón, con vencellos familiares aristocráticos, estará moi condicionado pola súa formación con Sócrates. Parente de Cármides e Critias participantes no réxime dos 30 tiranos, verase obrigado a exiliarse en Megara. As súas viaxes a Siracusa, e a amistade con Dión serán fundamentais para comprender a súa concepción da relación entre saber e poder, filosofía e política.
2 Obras
As obras platónicas que conservamos están escritas en forma de diálogo, nelas Platón emprega mitos coa finalidade de que os seus contemporáneos puidesen entendelas mellor. Tamén se quixo ver neste xeito de exposición do pensamento unha influencia da concepción socrática da busca da verdade como conversación, contraposición de ideas, sometemento a crítica das propias posicións e interrogarse sobre os cabos soltos que quedan logo da exposición dunha tese. Lembremos que Sócrates deu prioridade á palabra oral sobre a escrita pois consideraba que esta última non tiña xeito de responder as acusacións que se lle fixeran e defenderse. De aí que el non deixara ningún texto. Platón, o seu discípulo, quen si optou por poñer por escrito as súas concepcións, tampouco renunciou a que o estilo a usar para facelo semellase o xeito oral de proceder, mais tamén, a maneira na que consideraba que se avanzaba na propia reflexión teórica, no xeito dialéctico de elevarse cara a verdade universal que tiña o pensamento. En calquera caso, segundo a súa temática, estilo, e referencias que nos chegaron até hoxe adoita a detectarse unha evolución da obra. E así estrutúranse os seus diálogos en catro grupos:
- Período socrático (-393 a -388): Nestes diálogos o personaxe principal é Sócrates e o tema central os problemas éticos. Non son resolutivos senón que comparten o estilo do seu mestre en desmontar preconceitos e abrir temas de debate sobre cuestións que se dan por sentadas. Destacan: Apoloxía de Sócrates, Critón e Protágoras.
- Período de transición (-388 a -385): Platón viaxa por vez primeira a Siracusa, volve despois a Atenas e funda a Academia. Aparecen os primeiros esbozos da teoría das Ideas. Destacan: Gorxias, Menón e Crátilo.
- Período de madurez (-385 a -370): nestes momentos Platón adícase a ensinar, dirixir e investigar na Academia. Aparece nestes diálogos desenvolvida a súa teoría das Ideas, a súa epistemoloxía, a súa ética e o seu proxecto político. Pertencen a este momento: Banquete, Fedón, República e Fedro.
- Período de vellez (-369 a -347): fai a segunda e terceira viaxes a Siracusa. Aquí Sócrates non é o protagonista principal, abandona os presupostos anteriores centrándose nos problemas lóxicos da teoría das Ideas. Destacan: Teeteto, Parménides,Sofista, Timeo, Leis.
3 Influencias recibidas
- Sócrates: Esta é a máis importante influencia, deste filósofo recibe a iniciación no método indutivo para acadar a formación dos conceptos universais, así como tamén o interese polos temas éticos e políticos. Del recolle a crítica aos sofistas e a afirmación da existencia das verdades obxectivas en si (Ben, Beleza, Xustiza....), e de que a filosofía debe ser o camiño para chegar a elas. Mais aparte do seu pensamento repercutirá en Platón sobre todo o feito de como morreu Sócrates condenado "democraticamente" polo pobo por exercer de filósofo, facéndolle notar que a maioría pode equivocarse e aqueles máis aptos e sabios poden ser unha minoría incomprendida e mesmo perseguida.
- Heráclito: A través do seu mestre Crátilo chega até Platón a filosofía do devir e do cambio incesante das cousas, isto vai influír na concepción da existencia dun mundo sensíbel e na imposibilidade da existencia da ciencia nel.
- Parménides: Na viaxe a Megara toma contacto co eleatismo, o que vai influír na concepción do mundo intelixíbel e na necesidade de que existan obxectos estábeis sobre os que versa a ciencia.
- Anaxágoras: A idea dun "nous" ou intelixencia ordenadora, incorpóreo, transcendental e causa do movemento, que se traducirá no seu Demiúrgo que exercerá a mediación entre o mundo sensíbel e o intelixíbel.
- Os pitagóricos: Este contacto chégalle fundamentalmente a través de Arquitas o pitagórico. Desta filosofía toma: a importancia das matemáticas (sobre todo a xeometría) e a mística dos números, a teoría da eternidade e transmigración das ánimas e tamén a concepción do corpo como cárcere da ánima.
4 Ontoloxía (A realidade)
Platón enfrontase ao mesmo problema, herdado de Heráclito e Parménides, que os filósofos pluralistas: a realidade é unha, eterna e inmóbil ou é múltiple, temporal e cambiante?, as cousas son o que aparentan ou hai algo tras elas?
A resposta platónica, desenvolvida ao longo dos seus diálogos, xira en torno a cal é a auténtica realidade. Platón defende un dualismo ontolóxico: na realidade hai dous ámbitos distintos: o mundo sensíbel e o mundo intelixíbel, sendo ambos os dous contrapostos.
En Parménides topamos a distinción retomada por Platón entre a verdade e a opinión. Esta última estará ligada ás aparencias, e é enganadora. Parménides rexeita o sensíbel e o devir do lado do non-ser. O ser é inmutábel, inmóbil e indivisíbel como as ideas platónicas.
Heráclito sostén a realidade do mundo sensíbel e do devir que aceptará Platón se ben como un pseudo-ser. Como unha imaxe distorsionada da verdadeira realidade que son as ideas.
A novidade da teoría platónica é que sitúa a auténtica realidade (as Ideas) nun mundo superior a este que percibimos. O mundo intelixíbel é onde residen as Ideas ou Formas que son as esencias, modelos ou paradigmas de todas as cousas do mundo físico. Este mundo é eterno, existe desde sempre e por sempre, é inmóbil, non hai movemento nin cambio, é perfecto, e só podemos acceder a el por medio da razón; por ser un mundo de obxectos fixos haberá coñecemento científico e verdade. Nel habitan as realidades transcendentes. Ideas a partir das cales se constitúe todo o que nos rodea.
As ideas non son representacións mentais senón que teñen unha realidade extramental. As Ideas platónicas non son conceptos abstractos ou lóxicos do noso pensamento, da nosa conciencia senón que son realidades subsistentes con existencia obxectiva, ou sexa ontolóxica. Por iso Platón é o pai do Idealismo ao atribuír realidade absoluta ás Ideas. Estas realidades con existencia propia son: inmateriais, eternas, perfectas, únicas, inmutábeis, causa exemplar ou modelo do que existe no mundo visíbel, obxecto da ciencia suprema (dialéctica). O mundo das Ideas ten características do Ser de Parménides.
No libro da República aparece unha ordenación xerárquica das Ideas, a xeito dunha monarquía. Por riba de toda a multitude de Formas destacan dúas que son a Beleza e a Xustiza (esta Idea rexe a relación entre as partes da ánima, as virtudes e as clases sociais), e no máis alto e abarcando todas as demais está o Ben, Idea suprema e máis universal, fonte de coñecemento e verdade, causa do ser e da intelixibilidade das Ideas, o sol do mundo intelixíbel. No mito da caverna hai unha comparación entre o sol e o Ben, o sol fai que os obxectos do mundo sensíbel sexan visíbeis, o mesmo que fai o Ben cos obxectos do mundo intelixíbel.
O mundo sensíbel é material, múltiple, imperfecto, está en constante devir, é o mundo dos fenómenos suxeitos ao cambio e á corrupción, onde están os seres que nacen e perecen; por iso di Platón que é unha realidade intermedia entre o ser e o non-ser. Neste mundo residen as cousas particulares que non son máis que copias imperfectas do autenticamente real, posto que todo o que aquí hai foi construído imitando estes moldes. Por exemplo unha acción é xusta porque se asemella á Idea de Xustiza. Este mundo sensíbel aseméllase ao que afirmaba Heráclito sobre a realidade en constante devir.
A relación existente entre os dous mundos explícaa Platón en función de dous conceptos: imitación (mímese) e participación (méthese). Unhas veces di que as cousas do mundo físico son copias, imitacións das Ideas, e outras que as cousas, os obxectos particulares, participan dos Universais.
A resposta platónica, desenvolvida ao longo dos seus diálogos, xira en torno a cal é a auténtica realidade. Platón defende un dualismo ontolóxico: na realidade hai dous ámbitos distintos: o mundo sensíbel e o mundo intelixíbel, sendo ambos os dous contrapostos.
En Parménides topamos a distinción retomada por Platón entre a verdade e a opinión. Esta última estará ligada ás aparencias, e é enganadora. Parménides rexeita o sensíbel e o devir do lado do non-ser. O ser é inmutábel, inmóbil e indivisíbel como as ideas platónicas.
Heráclito sostén a realidade do mundo sensíbel e do devir que aceptará Platón se ben como un pseudo-ser. Como unha imaxe distorsionada da verdadeira realidade que son as ideas.
A novidade da teoría platónica é que sitúa a auténtica realidade (as Ideas) nun mundo superior a este que percibimos. O mundo intelixíbel é onde residen as Ideas ou Formas que son as esencias, modelos ou paradigmas de todas as cousas do mundo físico. Este mundo é eterno, existe desde sempre e por sempre, é inmóbil, non hai movemento nin cambio, é perfecto, e só podemos acceder a el por medio da razón; por ser un mundo de obxectos fixos haberá coñecemento científico e verdade. Nel habitan as realidades transcendentes. Ideas a partir das cales se constitúe todo o que nos rodea.
As ideas non son representacións mentais senón que teñen unha realidade extramental. As Ideas platónicas non son conceptos abstractos ou lóxicos do noso pensamento, da nosa conciencia senón que son realidades subsistentes con existencia obxectiva, ou sexa ontolóxica. Por iso Platón é o pai do Idealismo ao atribuír realidade absoluta ás Ideas. Estas realidades con existencia propia son: inmateriais, eternas, perfectas, únicas, inmutábeis, causa exemplar ou modelo do que existe no mundo visíbel, obxecto da ciencia suprema (dialéctica). O mundo das Ideas ten características do Ser de Parménides.
No libro da República aparece unha ordenación xerárquica das Ideas, a xeito dunha monarquía. Por riba de toda a multitude de Formas destacan dúas que son a Beleza e a Xustiza (esta Idea rexe a relación entre as partes da ánima, as virtudes e as clases sociais), e no máis alto e abarcando todas as demais está o Ben, Idea suprema e máis universal, fonte de coñecemento e verdade, causa do ser e da intelixibilidade das Ideas, o sol do mundo intelixíbel. No mito da caverna hai unha comparación entre o sol e o Ben, o sol fai que os obxectos do mundo sensíbel sexan visíbeis, o mesmo que fai o Ben cos obxectos do mundo intelixíbel.
O mundo sensíbel é material, múltiple, imperfecto, está en constante devir, é o mundo dos fenómenos suxeitos ao cambio e á corrupción, onde están os seres que nacen e perecen; por iso di Platón que é unha realidade intermedia entre o ser e o non-ser. Neste mundo residen as cousas particulares que non son máis que copias imperfectas do autenticamente real, posto que todo o que aquí hai foi construído imitando estes moldes. Por exemplo unha acción é xusta porque se asemella á Idea de Xustiza. Este mundo sensíbel aseméllase ao que afirmaba Heráclito sobre a realidade en constante devir.
A relación existente entre os dous mundos explícaa Platón en función de dous conceptos: imitación (mímese) e participación (méthese). Unhas veces di que as cousas do mundo físico son copias, imitacións das Ideas, e outras que as cousas, os obxectos particulares, participan dos Universais.
5 Cosmoloxía (O universo)
Para explicar a orixe do mundo sensíbel recorre Platón á existencia de catro elementos eternos que son: as Ideas, o demiúrgo, a materia e o espazo. As Ideas son a causa exemplar, ou sexa os modelos ou arquetipos nos que se fixa o demiúrgo para elaborar o mundo. O demiúrgo é a causa axente, non é un deus creador senón unha especie de "divino artesán" que realiza a organización. A materia orixinaria, desordenada e carente de cualidades é a causa material. E por último temos o espazo carente de forma, que será a sede do que se fai. Para construír o mundo sensíbel, o demiúrgo, toma como modelo as Ideas e moldea a masa caótica, onde se axitan os catro elementos (terra, auga, lume e aire), dentro do espazo. A función deste ser que se atopa por debaixo das Ideas no mundo intelixíbel, é a de poñer orde na materia indeterminada; para iso o que fai é poñer os ollos nas Ideas co fin de imítalas o mellor posíbel, por iso xera o mellor dos mundos posíbeis. Deste xeito o mundo da natureza axústase o mundo das Ideas.
O universo platónico está composto polos catro elementos de Empédocles (terra, lume, auga e ar), ten forma esférica, é finito e está dotado dun movemento de rotación sobre si mesmo.
Platón ten unha visión teleolóxica da natureza. pois toda esta organización, levada a cabo polo demiúrgo, tende a un fin que é o de constituír un mundo harmonioso e belo.
O universo platónico está composto polos catro elementos de Empédocles (terra, lume, auga e ar), ten forma esférica, é finito e está dotado dun movemento de rotación sobre si mesmo.
Platón ten unha visión teleolóxica da natureza. pois toda esta organización, levada a cabo polo demiúrgo, tende a un fin que é o de constituír un mundo harmonioso e belo.
6 Epistemeoloxía (A ciencia)
Por unha banda compre ter en conta que os graos de coñecer teñen a ver cos graos de ser en Platón, e pola outra que para este autor coñecer é recordar.
6.1 Graos de coñecemento
O enfoque de Heráclito con respecto ao constante devir das cousas particulares xunto co relativismo dos sofistas cuestiona a existencia da ciencia. Platón trata de resolver esta problemática, como xa o fixera o seu mestre Sócrates, afirmando que a ciencia verdadeira non se pode construír sobre o material, por ser este cambiante; o coñecemento obxectivo hai que buscalo nun mundo sen cambios onde residen os obxectos eternos e imitábeis (Ideas).
Platón na súa ontoloxía establecía a existencia de dous mundos, veremos agora como a cada un deles lle corresponde un tipo de coñecemento distinto; a duplicación do mundo polo tanto comporta a duplicación do coñecemento.
Hai dous tipos de coñecemento: a opinión (doxa) e a ciencia (episteme) e cada un ten un obxecto distinto.
Con respecto á orixe do coñecemento Platón elabora unha teoría con marcadas influencias pitagóricas: a teoría da reminiscencia ou anámnese, nela postula o coñecemento como recordo.
Segundo este filósofo a alma, que é inmortal, pasa por diferentes vidas reencarnándose en distintos corpos; esta, antes de entrar no corpo contempla as Ideas, pero cando nace esquece todo o coñecido. Por influencia dos pitagóricos Platón ten unha idea negativa do corpo, de tal xeito que este é o que nos fai esquecer os coñecementos anteriores. Pero o aprendido pódese recuperar, Sócrates no "Menón" afirma que a reminiscencia pódese estimular coa percepción sensíbel ou sexa a través da visualización das copias podemos rememorar as Ideas. O coñecemento para Platón é innato, por iso neste mundo o que realmente hai é re-coñecemento, lembranza do xa coñecido.
6.1 Graos de coñecemento
O enfoque de Heráclito con respecto ao constante devir das cousas particulares xunto co relativismo dos sofistas cuestiona a existencia da ciencia. Platón trata de resolver esta problemática, como xa o fixera o seu mestre Sócrates, afirmando que a ciencia verdadeira non se pode construír sobre o material, por ser este cambiante; o coñecemento obxectivo hai que buscalo nun mundo sen cambios onde residen os obxectos eternos e imitábeis (Ideas).
Platón na súa ontoloxía establecía a existencia de dous mundos, veremos agora como a cada un deles lle corresponde un tipo de coñecemento distinto; a duplicación do mundo polo tanto comporta a duplicación do coñecemento.
Hai dous tipos de coñecemento: a opinión (doxa) e a ciencia (episteme) e cada un ten un obxecto distinto.
- A opinión (doxa): Trátase do coñecemento que chega a través dos sentidos, polo tanto está ligado ao corpo e ao mundo sensíbel, o seu obxecto son as cousas particulares e cambiantes do mundo físico; neste tipo de coñecemento non existe a verdade. Platón nega a validez do coñecemento que chega a través dos sentidos, coincidindo nisto con Protágoras ao dubidar da obxectividade das percepcións sensíbeis.
- A ciencia (episteme): Trátase do coñecemento universal e necesario alcanzado pola razón, o seu obxecto son as esencias eternas e inmutábeis do mundo intelixíbel, está ligado á ánima,do mesmo xeito que a opinión está ao corpo. Para Platón este é o único coñecemento válido, por tratar dos obxectos que carecen de devir e que son sempre o mesmo.
- Doxa: Na opinión hai dous graos de coñecemento.
- Eikasía: O máis baixo e corresponde coas conxecturas a través da imaxinación (eikasía): os obxectos sobre os que trata son as imaxes ou reflexos das cousas visíbeis (as sombras proxectadas na caverna).
- Pistis: Nun nivel maior de coñecemento sensíbel temos a crenza (pistis): os obxectos sobre os que versa son as cousas particulares do mundo sensíbel como son por exemplo os animais as plantas, os obxectos levados polos portadores na caverna. Neste apartado tampouco hai ciencia por ser estes obxectos variábeis e perceptíbeis polos sentidos.
- Eikasía: O máis baixo e corresponde coas conxecturas a través da imaxinación (eikasía): os obxectos sobre os que trata son as imaxes ou reflexos das cousas visíbeis (as sombras proxectadas na caverna).
- Episteme: Na ciencia (episteme), coñecemento do mundo intelixíbel, hai tamén dous graos que van de menor a maior nivel de coñecemento.
- Dianoia: O nivel máis baixo dentro da ciencia represéntao o pensamento discursivo (dianoia): os seus obxectos de coñecemento son as entidades matemáticas, a ciencia que se ocupa deles son as matemáticas. Estes obxectos a pesar de pertencer o mundo intelixíbel como as Ideas, atópanse por debaixo delas e o seu coñecemento é inferior aínda que tamén é científico. As matemáticas parten de hipóteses pero avanzan cara unha conclusión e non cara un principio como o fai a ciencia correspondente ás Ideas (dialéctica). Por outra parte nas matemáticas úsanse modelos ou diagramas visíbeis para chegar ás formas matemáticas, e todo o que ten algo de sensíbel é imperfecto; a isto hai que engadirlle que os obxectos matemáticos non son verdadeiros universais, como as Ideas, pois aínda que son eternos e inmutábeis, hai moitos da mesma clase. Por iso di Platón que a razón discursiva é algo intermedio entre a opinión e a ciencia.
- Noesis: Por último o grao máximo de coñecemento é a intuición intelectual ou razoamento puro (noesis): o obxecto sobre o que trata son as Ideas ou Formas, e a ciencia correspondente é a dialéctica. A dialéctica é a ciencia suprema que ten por obxecto as realidades transcendentes e inmutábeis do mundo intelixíbel. Tamén é un método de coñecemento: nel a alma vai do sensíbel ao intelixíbel co fin de alcanzar os primeiros principios de coñecemento, sen partir de hipóteses, para iso ascende de Idea en Idea até chegar á Idea de Ben, cúspide do coñecemento e fundamento último de toda a realidade. No proceso dialéctico a mente ponse en contacto directo coa verdade, alcanza a luz que lle permite entender o mundo sensíbel e o intelixíbel. No mito da caverna está representada pola ascensión da alma desde a caverna até a luz do sol Así define Platón o uso da dialéctica na República: "Cando un se vale da dialéctica para intentar dirixirse, con axuda da razón e sen intervención de ningún sentido, cara o que é cada cousa en si e cando non desiste até alcanzar, co só auxilio da intelixencia, o que é o Ben en si, entón chega xa ao termo mesmo do intelixíbel". En definitiva, se existen dous mundos, a dialéctica sería a ciencia que estuda as relacións entre ambos os dous e guía no tránsito entre eles.
- Dianoia: O nivel máis baixo dentro da ciencia represéntao o pensamento discursivo (dianoia): os seus obxectos de coñecemento son as entidades matemáticas, a ciencia que se ocupa deles son as matemáticas. Estes obxectos a pesar de pertencer o mundo intelixíbel como as Ideas, atópanse por debaixo delas e o seu coñecemento é inferior aínda que tamén é científico. As matemáticas parten de hipóteses pero avanzan cara unha conclusión e non cara un principio como o fai a ciencia correspondente ás Ideas (dialéctica). Por outra parte nas matemáticas úsanse modelos ou diagramas visíbeis para chegar ás formas matemáticas, e todo o que ten algo de sensíbel é imperfecto; a isto hai que engadirlle que os obxectos matemáticos non son verdadeiros universais, como as Ideas, pois aínda que son eternos e inmutábeis, hai moitos da mesma clase. Por iso di Platón que a razón discursiva é algo intermedio entre a opinión e a ciencia.
Con respecto á orixe do coñecemento Platón elabora unha teoría con marcadas influencias pitagóricas: a teoría da reminiscencia ou anámnese, nela postula o coñecemento como recordo.
Segundo este filósofo a alma, que é inmortal, pasa por diferentes vidas reencarnándose en distintos corpos; esta, antes de entrar no corpo contempla as Ideas, pero cando nace esquece todo o coñecido. Por influencia dos pitagóricos Platón ten unha idea negativa do corpo, de tal xeito que este é o que nos fai esquecer os coñecementos anteriores. Pero o aprendido pódese recuperar, Sócrates no "Menón" afirma que a reminiscencia pódese estimular coa percepción sensíbel ou sexa a través da visualización das copias podemos rememorar as Ideas. O coñecemento para Platón é innato, por iso neste mundo o que realmente hai é re-coñecemento, lembranza do xa coñecido.
7 Antropoloxía (O ser humano)
A alma (psique) na Grecia clásica non é entendida como mente ou conciencia inmaterial como logo se ten concibido. A alma ten esencia propia e para Platón vida independente do corpo no que se atopa.
7.1 Dualismo antropolóxico
O dualismo ontolóxico platónico faise extensíbel tamén á antropoloxía. O ser humano está formado por dúas estruturas totalmente distintas: o corpo e a alma. Atendendo a que existen dous mundos, o sensíbel e o intelixíbel, loxicamente un entrará en contacto co ser humano a través do corpo (que ten a facultade de sentir) e outro a través da alma (que ten a facultade de pensar), polo que terían as seguintes características:
Platón emprega varias teses para demostrar a inmortalidade da alma:
A alma ten tres partes que mais ben hai que entender como funcións ou principios de acción e non como partes materialmente separadas, que son: a parte racional, a irascíbel e a concupiscíbel ou apetitiva.
7.4 A teoría da transmigración das almas
As almas foron creadas todas iguais polo demiúrgo, na primeira vida todas se encarnan nun corpo de home, e a partir de ai reencarnaranse noutros corpos en función do seu comportamento.
Os destinos posteriores, a primeira encarnación, van depender da conduta do ser humano, cando é boa a alma reencarnase nun ser superior (tamén dentro dos seres humanos hai graduacións, na cima está o filósofo e na parte máis baixa o tirano) e cando é malo faino nun ser inferior, por exemplo nun animal, nunha besta, deste xeito paga a súa culpa.
As almas están suxeitas polo tanto a ciclos de nacemento e morte até que conseguen purificarse. A purificación consiste na saída da alma do seu cárcere ou sexa no dominio do corpo e das paixóns relacionadas con el (gula, apetitos sexuais, acumulación de bens materiais...), conségueo o que leva unha vida ascética adicada ao coñecemento. A alma, antes de encarnarse nun corpo, vive no mundo das Ideas e coñéceas todas pero ao tomar contacto co corpo esquece todos os seus coñecementos, por iso terá que esforzarse e sacrificarse até alcanzar a sabedoría e a verdade, e será entón cando remate o seu ciclo e poida permanecer por sempre no mundo intelixíbel.
Esta concepción de que o corpo é a cuncha e prisión -de longa tradición- pasa a integrarse na argumentación racional da cultura occidental grazas a Platón: O corpo é físico e limitado mentres que a alma é inmaterial e eterna. Esta idea terá grande repercusión no pensamento Cristian no que se fixará este dualismo radical así como unha desvalorización do corpo fronte ao espírito.
7.1 Dualismo antropolóxico
O dualismo ontolóxico platónico faise extensíbel tamén á antropoloxía. O ser humano está formado por dúas estruturas totalmente distintas: o corpo e a alma. Atendendo a que existen dous mundos, o sensíbel e o intelixíbel, loxicamente un entrará en contacto co ser humano a través do corpo (que ten a facultade de sentir) e outro a través da alma (que ten a facultade de pensar), polo que terían as seguintes características:
- O corpo: É material, corruptíbel, cambiante, está composto de múltiples elementos que se descompoñen coa morte, pertence ao mundo sensíbel e é a causa das imperfeccións, da existencia do mal e de que a alma esqueza a súa vida pasada; por influencias orfico-pitagóricas Platón ten unha visión moi negativa do corpo e de todo o que é material, chegando a afirmar que o corpo é o cárcere da alma.
- A alma: En contraposición é inmaterial, eterna, simple, única, superior ao corpo, de orixe divina, foi creada directamente polo demiurgo e pertence ao mundo intelixíbel. A súa función é o pensamento e a busca da verdade. E o principio vital, sendo a que outorga vida e movemento ao corpo.
Platón emprega varias teses para demostrar a inmortalidade da alma:
- A tese da reminiscencia: se coñecer é recordar entón a alma tivo que existir con anterioridade para pódelo facer.
- A tese da simplicidade: se a alma é simple, entón non pode descompoñerse, ou sexa morrer.
- A tese da participación da Idea de Vida: a alma dálle movemento ou vida ao corpo, polo tanto participa da Idea de Vida e non da de Morte. A unión entre ambas as dúas entidades é accidental, por iso di Platón que é como a unión do músico co instrumento; de ai que a alma tenda a separarse do corpo para poder volver á situación orixinal.
A alma ten tres partes que mais ben hai que entender como funcións ou principios de acción e non como partes materialmente separadas, que son: a parte racional, a irascíbel e a concupiscíbel ou apetitiva.
- A parte racional: é a parte superior da alma, ten carácter divino, é eterna, inmortal, a súa función é a busca da verdade e o coñecemento puro, chegando até as Ideas mesmas. E a parte que domina ou debe dominar as outras dúas e reside no cerebro.
- A parte irascíbel: é mortal, corrómpese ao mesmo tempo que o corpo, é a encargada do control das paixóns nobres tales como o valor, a fortaleza, a esperanza... Rexe todo o que ten que ver coa vontade e reside no tórax.
- A parte concupiscíbel ou apetitiva: tamén é mortal e destrúese ao mesmo tempo que o corpo, como lle ocorre á alma irascíbel. A súa función consiste no control das paixóns innobres: desexos, instintos... Busca o benestar do corpo e reside no abdome.
7.4 A teoría da transmigración das almas
As almas foron creadas todas iguais polo demiúrgo, na primeira vida todas se encarnan nun corpo de home, e a partir de ai reencarnaranse noutros corpos en función do seu comportamento.
Os destinos posteriores, a primeira encarnación, van depender da conduta do ser humano, cando é boa a alma reencarnase nun ser superior (tamén dentro dos seres humanos hai graduacións, na cima está o filósofo e na parte máis baixa o tirano) e cando é malo faino nun ser inferior, por exemplo nun animal, nunha besta, deste xeito paga a súa culpa.
As almas están suxeitas polo tanto a ciclos de nacemento e morte até que conseguen purificarse. A purificación consiste na saída da alma do seu cárcere ou sexa no dominio do corpo e das paixóns relacionadas con el (gula, apetitos sexuais, acumulación de bens materiais...), conségueo o que leva unha vida ascética adicada ao coñecemento. A alma, antes de encarnarse nun corpo, vive no mundo das Ideas e coñéceas todas pero ao tomar contacto co corpo esquece todos os seus coñecementos, por iso terá que esforzarse e sacrificarse até alcanzar a sabedoría e a verdade, e será entón cando remate o seu ciclo e poida permanecer por sempre no mundo intelixíbel.
Esta concepción de que o corpo é a cuncha e prisión -de longa tradición- pasa a integrarse na argumentación racional da cultura occidental grazas a Platón: O corpo é físico e limitado mentres que a alma é inmaterial e eterna. Esta idea terá grande repercusión no pensamento Cristian no que se fixará este dualismo radical así como unha desvalorización do corpo fronte ao espírito.
8 Ética (A acción)
Fronte ao relativismo dos sofistas, Platón vai tratar de fundamentar a ética buscando as definicións dos conceptos morais (ben, xustiza, bondade...), isto é o que leva a cabo nos primeiros diálogos. Os valores morais non dependen de cada un, como afirmaba Protágoras, senón que son algo obxectivo, que existen nun mundo superior a este que é o mundo das Ideas. Platón cre que o coñecemento moral é imprescindíbel para saber como actuar na vida, por iso vai seguir indagando na cuestión. Nun diálogo de madurez, A República, propón un ideal de vida baseado na consecución da sabedoría; polo tanto centra a moral na parte racional ao identifícala co coñecemento. Pero enseguida se decata de que o ser humano é algo máis que razón, polo que ansia tamén os praceres. Nunha obra posterior, O Filebo, tomará unha actitude intermedia, a felicidade é o ben supremo, pero esta xa non consiste soamente en alcanzar a sabedoría co conseguinte desenvolvemento da parte racional da alma, senón que propugna unha vida mixta de sabedoría e pracer; unha vida na que o pracer este rexido pola razón. Pracer e sabedoría combinados en perfecta harmonía levarán o ser humano á felicidade (eudaimonía), esta mestura conséguese a través da práctica da virtude (en Grecia entendían a virtude como a capacidade para facer algo). A ética platónica é unha ética teleolóxica, pois tende a un fin: que o ser humano acade a felicidade.
Platón entende a virtude de varias formas distintas:
Platón entende a virtude de varias formas distintas:
- A virtude entendida como sabedoría: por influencia do Intelectualismo moral socrático identifica o saber co sumo ben, o que se esforza por alcanzar a sabedoría é bo.
- A virtude entendida como purificación: ten como misión a de liberar o ser humano das baixas paixóns, co fin de que a alma se desprenda da parte material e poda chegar até as Ideas mesmas e de alí ao cume que é o Ben.
- A virtude entendida como harmonía ou xustiza: consiste na capacidade para acadar un equilibrio entre as partes da alma, de xeito que sexa a parte racional a que rexa e someta as demais. Nesta acepción dáse un paralelismo entre o macrocosmos e o microcosmos, o ser humano precisa orde e harmonía ao igual que sucede co universo (o ser humano como reflexo do cosmos).
- A prudencia ou sabedoría: Virtude propia da alma racional, a súa misión é a de preparar a alma para a ascensión e contemplación das Ideas até chegar á Idea de Ben.
- A fortaleza ou valentía: Virtude propia da alma irascíbel, a súa misión consiste no fortalecemento do corpo e da mente, o que sexa necesario para o bo cumprimento do deber aínda que para iso haxa que se sacrificar.
- A temperanza ou moderación: Virtude da alma concupiscíbel, é a encargada de dominar os praceres e os instintos, polo que a súa función é a de conseguir o dominio de un mesmo.
- A xustiza ou harmonía: Virtude que comprende a todas as demais, pode ser entendida a nivel individual e colectivo, o seu obxecto é a orde e o equilibrio do conxunto, sexan as partes da alma, sexan as funcións sociais.
9 A política (A sociedade)
A ética e a política no pensamento platónico están intimamente relacionadas, o ser humano só se pode realizar ben a nivel individual ou sexa como persoa (ética), se o fai dentro dunha polis adecuada, só unha sociedade xusta pode educar os cidadáns na práctica da xustiza. Platón outórgalle moita importancia ao papel da educación, por iso cre que só haberá individuos, e conxuntos de individuos (Estado) xustos, se se lles inculca a xustiza.
Platón di na Carta VII que de mozo a súa preocupación principal era a política. A morte de Sócrates, e os diferentes fracasos obtidos en Siracusa, só o apartaron un pouco desta pretensión. Este é o fondo que o leva a idear a existencia dunha comunidade xusta na que se poidan desenvolver ben os cidadáns; Platón considera un Estado xusto aquel no que prima o ben común por riba dos intereses do gobernante. O réxime político que idea é a República, nela o goberno vai estar nas mans dos máis preparados, de aí que propoña os filósofos como gobernantes.
Tamén a súa concepción política está inserida e coherentemente integrada co conxunto da súa filosofía. Na alegoría da caverna que representa a teoría do coñecemento de Platón, os presos non ven máis que a parede que teñen de fronte, non ven as cousas reais. A realidade serán as Ideas. A alegoría da caverna non aparece casualmente na súa obra 'A República' pois é a existencia dun saber superior que non está ao alcance de calquera e servirá para xustificar a súa crítica á democracia, a cal -segundo el- baséase en que todos poden participar na toma de decisión dos asuntos públicos independentemente da súa formación.
A sociedade para Platón xurde de xeito natural desde abaixo como obriga de relacionar diferentes individuos entre si para satisfacer as súas necesidades primarias (alimentación, etc.). A medida que este nivel queda cuberto, a sociedade reprodúcese até ter unhas dimensións que lle levan a ampliar as súas fronteiras e enfrontarse con comunidades veciñas polo que precisa defenderse de cara a fóra mais tamén gardar a orde interna para o cal remata constituíndo un grupo especializado nesta tarefa que son os guerreiros. Finalmente a complexidade desa sociedade impide que calquera poida ter coñecementos para administrala axeitadamente. É preciso un grupo capacitado e formado que sexa quen de facerlle fronte a xestión desa comunidade.
9.1 A orde social xusta
Platón defenderá que o poder debe estar en mans dos filósofos, dos sabios e non de calquera que dedique o seu espírito indistintamente a ocuparse do arado ou do Estado. Partindo do intelectualismo moral, aquel que obra mal é por ignorancia, xa que logo os que saben actuarán de xeito correcto independentemente dos seus intereses particulares. E quen máis sabe, o que ten o saber sobre as cousas máis transcendentes e elevadas é o filósofo. Con isto queda esconxurado o conflito de intereses e que o grupo que ocupe o goberno exerza este no seu beneficio. Agora ben, que os de arriba actúen en prol do ben común non abonda. Tamén os de abaixo deben facelo así e o mellor xeito de facelo é limitándose a centrarse nas tarefas que lle son propias e que mellor domina segunda as indicacións de quen ten a responsabilidade de guiar o conxunto da comunidade.
Esta sociedade deseñada por Platón vai pois estar estruturada en función do traballo a desempeñar e da natureza da alma dos individuos. Está dividida en tres clases sociais (gobernantes, guerreiros e traballadores), que teñen como función a felicidade colectiva, conseguida a través da colaboración de todos. A cidade quedará ben rexida cando cada un ocupe o seu posto natural e realice as funcións propias da súa clase.
Na proposta platónica dáse un paralelismo entre a alma e o Estado; esta polis queda estruturada en tres clases, cada unha con cadansúa función:
E nesa comunidade, se cada quen cumpre a súa función, como no interior dun as diferentes partes da alma se dedicasen ao seu, entón darase a Xustiza tanto nos individuos e no Estado. A xustiza a nivel individual consiste en chegar a alcanzar un equilibrio entre as partes da alma; e a nivel colectivo, en que cada clase social faga o que lle corresponda dentro dos labores sociais (por exemplo que o artesán traballe, que o guerreiro defenda e que o gobernante dirixa ben). Polo tanto a "Polis" xusta é aquela na que a orde e a harmonía perviven na sociedade, gracias a que cada grupo de cidadáns desenvolve as tarefas para as que están dotados naturalmente, sen interferir no traballo dos demais.
A saúde política da República platónica precisa que as tres clases sociais coexistan en harmonía, baixo o control e goberno da clase dominante posuidora da verdade.
9.2 Os réximes políticos
Platón na obra "A República" analiza os réximes políticos coñecidos até o momento e relaciónaos coas disfuncións entre os tipos de alma, as clases sociais e as funcións que cumpren na sociedade así como a dexeneración a que se somete cada réxime pola deficiente substitución de quen desempeña as diferentes funcións como consecuencia da lóxica mudanza biolóxica dos seus membros. Isto fai que estas formas de goberno se repitan ciclicamente ao longo da historia. Vexamos cales son:
Platón di na Carta VII que de mozo a súa preocupación principal era a política. A morte de Sócrates, e os diferentes fracasos obtidos en Siracusa, só o apartaron un pouco desta pretensión. Este é o fondo que o leva a idear a existencia dunha comunidade xusta na que se poidan desenvolver ben os cidadáns; Platón considera un Estado xusto aquel no que prima o ben común por riba dos intereses do gobernante. O réxime político que idea é a República, nela o goberno vai estar nas mans dos máis preparados, de aí que propoña os filósofos como gobernantes.
Tamén a súa concepción política está inserida e coherentemente integrada co conxunto da súa filosofía. Na alegoría da caverna que representa a teoría do coñecemento de Platón, os presos non ven máis que a parede que teñen de fronte, non ven as cousas reais. A realidade serán as Ideas. A alegoría da caverna non aparece casualmente na súa obra 'A República' pois é a existencia dun saber superior que non está ao alcance de calquera e servirá para xustificar a súa crítica á democracia, a cal -segundo el- baséase en que todos poden participar na toma de decisión dos asuntos públicos independentemente da súa formación.
A sociedade para Platón xurde de xeito natural desde abaixo como obriga de relacionar diferentes individuos entre si para satisfacer as súas necesidades primarias (alimentación, etc.). A medida que este nivel queda cuberto, a sociedade reprodúcese até ter unhas dimensións que lle levan a ampliar as súas fronteiras e enfrontarse con comunidades veciñas polo que precisa defenderse de cara a fóra mais tamén gardar a orde interna para o cal remata constituíndo un grupo especializado nesta tarefa que son os guerreiros. Finalmente a complexidade desa sociedade impide que calquera poida ter coñecementos para administrala axeitadamente. É preciso un grupo capacitado e formado que sexa quen de facerlle fronte a xestión desa comunidade.
9.1 A orde social xusta
Platón defenderá que o poder debe estar en mans dos filósofos, dos sabios e non de calquera que dedique o seu espírito indistintamente a ocuparse do arado ou do Estado. Partindo do intelectualismo moral, aquel que obra mal é por ignorancia, xa que logo os que saben actuarán de xeito correcto independentemente dos seus intereses particulares. E quen máis sabe, o que ten o saber sobre as cousas máis transcendentes e elevadas é o filósofo. Con isto queda esconxurado o conflito de intereses e que o grupo que ocupe o goberno exerza este no seu beneficio. Agora ben, que os de arriba actúen en prol do ben común non abonda. Tamén os de abaixo deben facelo así e o mellor xeito de facelo é limitándose a centrarse nas tarefas que lle son propias e que mellor domina segunda as indicacións de quen ten a responsabilidade de guiar o conxunto da comunidade.
Esta sociedade deseñada por Platón vai pois estar estruturada en función do traballo a desempeñar e da natureza da alma dos individuos. Está dividida en tres clases sociais (gobernantes, guerreiros e traballadores), que teñen como función a felicidade colectiva, conseguida a través da colaboración de todos. A cidade quedará ben rexida cando cada un ocupe o seu posto natural e realice as funcións propias da súa clase.
Na proposta platónica dáse un paralelismo entre a alma e o Estado; esta polis queda estruturada en tres clases, cada unha con cadansúa función:
- Os gobernantes: son os encargados de dirixir ben o Estado.
- Os guerreiros: sosterán e apoiarán os gobernantes, defendendo a cidade das agresións externas e internas.
- O resto dos cidadáns, a terceira clase,os produtores: aportarán a produción da totalidade de bens materiais e realizarán os servizos que se precisan nunha vida civilizada.
- Os filósofos: O goberno debe pertencer aos filósofos porque son os únicos que posúen o coñecemento perfecto, sobre todo da Xustiza e do Ben, que deben ser a norma para regular a boa organización da cidade. Estes sairán dos mellores guerreiros logo dunha longa educación na busca da verdade. Estarán desposuídos de todo o que lles poida atar á terra: familia, propiedades..., adicaranse exclusivamente ao ben común, obviando o propio. Esta clase, aparentemente privilexiada, levará unha vida ascética.
- Os guerreiros: Platón establece para os gardiáns unhas normas moi estritas. Non poden posuír propiedade privada nin vínculos familiares. Estes, sexan mulleres ou homes, terán a mesma educación e as mesmas obrigas. O Estado ideal daralle á muller igualdade de oportunidades na milicia e no goberno. Os guerreiros débense someter a unha educación especialmente concibida para desenvolver aquelas cualidades que os preparen para a súa misión, alcanzando así un equilibrio entre os tres elementos constitutivos da súa alma (razón, ánimo e apetito), de tal xeito que poidan actuar con valentía e autocontrol. As parellas desta clase social uniranse por razóns de euxénese, para a mellora e mantemento da raza, levándose a cabo as unións que produzan os mellores resultados. Posto que esta clase carecerá de familia, os nenos serán educados pola "Polis". Os gardiáns adultos considerarán cada neno como se for propio. A lealdade familiar queda substituída polas leis de igualdade de clase.
- Os produtores: A terceira clase social, os traballadores ou artesáns, son os encargados de producir todo o que sexa preciso para a República. Realizarán calquera tipo de traballo, excepto as tarefas de Goberno e milicia. Estes han conservar a súa propiedade privada e mais a súa familia, pero a cambio quedarán excluídos de toda influencia política.
- Ao gobernante correspóndelle a alma racional, a súa misión ou virtude consistirá en alcanzar a sabedoría.
- Aos guerreiros asígnaselle a alma irascíbel ou do ánimo e as virtudes propias desta clase son a fortaleza e o valor.
- A clase traballadora correspóndelle a alma apetitiva ou do desexo, e a virtude asignada é a moderación.
E nesa comunidade, se cada quen cumpre a súa función, como no interior dun as diferentes partes da alma se dedicasen ao seu, entón darase a Xustiza tanto nos individuos e no Estado. A xustiza a nivel individual consiste en chegar a alcanzar un equilibrio entre as partes da alma; e a nivel colectivo, en que cada clase social faga o que lle corresponda dentro dos labores sociais (por exemplo que o artesán traballe, que o guerreiro defenda e que o gobernante dirixa ben). Polo tanto a "Polis" xusta é aquela na que a orde e a harmonía perviven na sociedade, gracias a que cada grupo de cidadáns desenvolve as tarefas para as que están dotados naturalmente, sen interferir no traballo dos demais.
A saúde política da República platónica precisa que as tres clases sociais coexistan en harmonía, baixo o control e goberno da clase dominante posuidora da verdade.
9.2 Os réximes políticos
Platón na obra "A República" analiza os réximes políticos coñecidos até o momento e relaciónaos coas disfuncións entre os tipos de alma, as clases sociais e as funcións que cumpren na sociedade así como a dexeneración a que se somete cada réxime pola deficiente substitución de quen desempeña as diferentes funcións como consecuencia da lóxica mudanza biolóxica dos seus membros. Isto fai que estas formas de goberno se repitan ciclicamente ao longo da historia. Vexamos cales son:
- Aristocracia: Segundo el é o mellor xeito de goberno das cinco, nela o poder está nas mans dos aristos, ou sexa dos mellores, dos máis capacitados; debido á imprudencia dos gobernantes e a que deixa de predominar a parte racional pola incorporación inadecuada ao goberno de persoas que teñen pouco desenvolta esta capacidade, este réxime vai dexenerar nunha timocracia.
- Timocracia: Consiste no goberno dos guerreiros ou militares, estes buscan os honores en vez de empregar a razón; este réxime daqueles que teñen máis forza tamén dexenera e dá lugar á oligarquía, pois usarán esa forza en beneficiarse a eles e acabará o goberno monopolizado polos máis ricos.
- Oligarquía: Neste réxime o poder queda en mans dos ricos, a única pretensión destes gobernantes é a acumulación de máis riqueza, quedando a sociedade dividida nuns poucos moi ricos e a gran maioría moi pobres. Isto levará a un mal goberno porque non se pode excluír aos máis capaces polo feito de ser máis pobres, e ser máis ricos non quere dicir que se sexa máis sabio. Todo isto vai facer que o pobo se rebele e xorda a democracia.
- Democracia: Consiste no goberno do pobo, pero o exceso de liberdade existente fai que se chegue a unha especie de anarquía, de aí que, aproveitando a desorde, un se levante e se faga co poder; chega entón unha tiranía. Platón ten unha visión moi negativa da democracia debido a que pensaba que para poder gobernar é preciso estar preparado intelectualmente, que é un erro pensar que todos son aptos para tomar decisión complexas. Na democracia tanto vale a opinión do sabio como do necio.
- Tiranía: O poder reside nunha soa persoa, a liberdade e os dereitos dos demais quedan suprimidos; esta, segundo Platón, é a forma de goberno máis negativa.
